banner94

06.10.2024, 11:21

Bir Mimarlık Destanı: Balyanlar

Bugün bir kişi değil, bir aile, daha doğrusu bir soy yazımın konusu. Balyan soyu. Bir mimarlık destanının kahramanları onlar. 18. Yüzyıldan itibaren 20. Yüzyılın başlarına kadar devam eden bir destandan söz edeceğim bugün...

18. yüzyıl önemlidir Osmanlı için. Öncelikle büyük toprak kayıpları ile başlayan hızlı çöküşün ilk dönemidir. Bu çöküşün önüne geçebilmek için çareler arandığı, ancak doğru teşhis konulamadığı için tedavinin de başarılı olamadığı dönemdir aynı zamanda.

Bu dönemde başlamıştır batılılaşma çabaları Osmanlının. Kılık kıyafetten yeme içme alışkanlıklarına, yaşam mekanlarından tüketim alışkanlıklarına her şey değişti bu dönemde. Değişim batının etkisi ile başladı kuşkusuz. Önce batı devletleri Pera’da kurdular elçiliklerini. Ardından gayrimüslim tüccarlar terk edip tarihi yarımadayı Pera’yı mesken edindiler kendilerine. Bunları bürokratlar izledi. Saray da bu gelişmelere duyarsız kalmadı, taşındı Boğaziçi’ne. Dolmabahçe’den Kuruçeşme’ye kadar tüm sahil saraylar ve sultan yalıları yerleşkesi halini aldı adeta. Bu süreçte devlet kurumunda da askeri örgütlenmede de değişim yaşanmakta idi elbette. Ancak bunlar konumuz dışı. Bu değişimin nedenleri de ilgilendirmiyor yazımızı. Değişimin kent mimarisine yaptığı etki odaklandığımız yer.

Cadde-i Kebir (İstiklal Caddesi) küçük bir Şanzelize olmuş, etrafında yükselen binalar bir Paris maketi yaratmışlardı adeta.

İşte bu dönemde ortaya çıkar Balyan destanı. Meremetçi Bali Kalfa ile başlar ve kuşaklar boyu devam eder.

Önce Krikor ve Senekerim

Sonraki kuşakta Garabet var.

Daha sonra ise Nikoğos, Sarkis, Hagop ve Simon geliyor.

Destanımız 1925 yılında Levon Balyan’ın dünyayı terk etmesi ile sonlanıyor.

Neler mi yapmışlar bu zaman diliminde?

Neler yapmamışlar ki?

Bilinen eserleri ellinin üzerinde. Dolmabahçe Sarayı, Akaretler sıra evleri (Bu sıra evleri tarihsel TKP nin 3. Kongresinin gerçekleşmesine ve Şefik Hüsnü’nün genel sekreterlik görevine getirilmesine tanıklık etmiştir) , Valide Camii (gezi direnişi sürecinde içinde içki içildiği yalanı ile ünlenen cami) , Nusretiye camii, Maçka Silahhanesi (İTÜ Maçka yerleşkesi ) Gümüşsuyu Kışlası (İTÜ Gümüşsuyu yerleşkesi) Çırağan sarayı, Yıldız camii, Pertevniyal Valide Sultan camii, Dolmabahçe Saat kulesi ve daha niceleri. Kenti dizayn etmişler adeta.

Eserlerinin bir kısmı ayakta değil. Bu durum işlerinin kötü veya bozuk olmasından kaynaklanmıyor. Örneğin Taksim kışlası (Topçu kışlası adı ile ünlendi. Bugün yerinde Taksim Gezi Parkı var) siyasi nedenlerle yıkıldı. Pek çok eserin yok olma nedeni ise Osmanlı aristokrasisinin sık sık değişen beğenileri. Osmanlı dönemi araştırmaları ile ünlenmiş Saro Dadyan bakın ne diyor bu konuda:

“Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Fransız saraylarını örnek alarak yaptırdığı muazzam Kağıthane Sarayı’nı Sultan Mahmud, “Bu saray artık zevki okşamıyor” diyerek yıktırtıp yeni bir saray yaptırıyor ama birkaç sene sonra bu yeni sarayın da modası geçiyordu.”

Yıkılanlar sadece Balyan’ların eserleri değil elbette. Pek çok güzel bina kurban olmuş bu şımarıklığa. Balyan ailesine ait eserlerin bir kısmı da nasiplerini almışlar bu kıyımdan.

Ailenin Kayseri’li olduğu kanaati yaygındır. İlber Ortaylı Hoca’ya göre ise Maraş kökenlidirler. Ne önemi var? Anadolu ailesi işte.

Ama Anadolu ailesi olmak önemli kanımca. Neden mi? Üzerinde yaşamakta olduğumuz coğrafyada yetişen mimarlar arasında ilk akademik eğitim almış kişinin Vedat Tek olduğu yazılıdır pek çok kaynakta.

Sorarım ben de Vedat Tek henüz dünyaya gelmemişken Paris’e gidip Ecole des Beaux Arts'da öğrenim görmüş olan Sarkis Balyan nerede yetişmişti? (Burada 1.ulusal mimari akımı öncülerinden Vedat Tek’i aşağılamak değil amacım. İsyanım sadece her şeyin ilki olarak bir Türk’ü sunan yalancılığa)

Kimileri saray mimarı değil diye söylemler geliştirdiler. Doğrusu şu: Sarayın maaşlı personeli değildiler. Ama saraya iş yapan müteahhit idiler. Yaptıkları tüm işler saray tarafından beğeni ile karşılandığı için sürdürdüler bu hizmetlerini ve haklı olarak elde ettiler “saray mimarı” unvanını.

Kimilerine göre ise mimar değil kalfadır onlar. Öyle ya? Krikor’un, Garabet’in, Serekerim’in mimarlık diploması yoktu. Peki Davut Ağa’nın, Sinan’ın ve Osmanlı mimarisine damga vurmuş diğer mimarların diplomaları neredendi acaba?

Ya da Osmanlı’da inşaat işleri ile uğraşan hangi seviyedeki insanlara kalfa denirdi?

Bunları bırakalım bir kenara da yarattıkları eserle odaklanalım derim. Her biri ciltler dolusu yazıyı ve açıklamayı hak etmiş olan eserlerine.

Kuşku yok , araştırmacılar layık olduğu değeri vermişler bu soya. Binlerce sayfa yazılmış Balyanlar ile ilgili kimi doğru kimi gerçek dışı.

Ben burada görece az bilinen birkaç hususa değinmek istiyorum.

Zeki hem de çok zekidir Balyanlar. Beşiktaş’taki Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) kilisesi bu zekanın ışıltısını taşır.

Kilisenin İnşa edildiği tarihlerde gayrimüslimlerin ibadethanelerinde kubbe yasağı vardır. Garabet Balyan delmiştir bu yasağı. Kubbeyi inşa edip üzerini çatı ile kaplayarak. Dışarıdan baktığınızda göremezsiniz kubbeyi. Mekâna girdiğinizde ise tüm ihtişamı ile karşınızdadır.

Duygusaldır Balyanlar örneğin Sarkis Balyan piyanist eşi Makruhi Dadyan ile ortak beste yapmış, eşinin genç yaşta vefatı üzerine inşa ettiği okulu (Makruhyan) eşine adamıştır. (Günümüzde Pera eğitim kurumu) Bir kez daha evlenmemiş eşinin anıları ile yaşamıştır son gününe kadar.

Ve

Haksızlığa uğramıştır Balyanlar

Osmanlı devleti Sarkis Balyan’ın devletten alacaklarına karşılık olarak Kuruçeşme önündeki iki kaya parçasını (Bugünkü Galatasaray Adası) kendisine vermiş ve karşılığında tüm borçlarını silmiştir.

Sarkis bey bu iki kaya parçasını birleştirip kazandığı arazi üzerinde kendisine bir ev yaptırmış ancak evde fazla oturamadan sürgüne gönderilmiştir. Sürgünden 15 yıl sonra dönebilen Sarkis bey evinde doyasıya oturamadan yaşama veda etmiştir.

Sarkis bey tarafından ada haline getirilen kaya parçalarına “vergisi ödenmediği” gerekçesi ile çökmüştür Osmanlı. Mirasçılar mülklerini ancak 1941 yılında geri alabildiler ve 1957 yılında Galatasaray spor kulübüne sattılar. Günümüzde ise hala çökmek isteyenler var Galatasaray'n tapulu malı olan bu kara parçasına.

Ve en hazini

Beşiktaş’taki Ermeni mezarlığının yok edilmesi sonrası (Demokrat Parti dönemi) kayıptı Garabet Balyan’ın mezar taşı.

2015 yılında İBB nin Kartal Soğanlık’ta kurulu bir şantiyesinde bulundu bir tesadüf sonucu.

Bağlarbaşı Surp Haç Ermeni mezarlığında bir anıt mezar var Balyanlar’a ait.

Hayır devlet değil cemaat yaptırdı devlet uğraşır mı öyle şeylerle hiç?

Mezar, Surp Asdvadzadzin kilisesinin sunak bölümünden esinlenilerek tasarlanmış. Gerçekten görkemli bir çalışma

Fırsat bulursanız görmenizi öneririm.

Yorumlar (0)
Puan Durumu
Takımlar O P
1. Galatasaray 11 31
2. Fenerbahçe 11 26
3. Samsunspor 12 25
4. Eyüpspor 12 22
5. Beşiktaş 11 21
6. Göztepe 11 18
7. Sivasspor 12 17
8. Başakşehir 11 16
9. Kasımpasa 12 14
10. Konyaspor 12 14
11. Antalyaspor 12 14
12. Rizespor 11 13
13. Trabzonspor 11 12
14. Gaziantep FK 11 12
15. Kayserispor 11 12
16. Bodrumspor 12 11
17. Alanyaspor 11 10
18. Hatayspor 11 6
19. A.Demirspor 11 2
Takımlar O P
1. Kocaelispor 12 25
2. Bandırmaspor 12 24
3. Erzurumspor 12 22
4. Karagümrük 12 21
5. Igdir FK 12 21
6. Ankaragücü 12 19
7. Ahlatçı Çorum FK 12 19
8. Boluspor 12 18
9. Şanlıurfaspor 12 18
10. Manisa FK 12 17
11. Esenler Erokspor 12 17
12. Ümraniye 12 17
13. Pendikspor 12 17
14. Keçiörengücü 12 15
15. Gençlerbirliği 12 15
16. İstanbulspor 12 14
17. Amed Sportif 12 14
18. Sakaryaspor 12 13
19. Adanaspor 12 7
20. Yeni Malatyaspor 12 -3
Takımlar O P
1. Liverpool 11 28
2. M.City 11 23
3. Chelsea 11 19
4. Arsenal 11 19
5. Nottingham Forest 11 19
6. Brighton 11 19
7. Fulham 11 18
8. Newcastle 11 18
9. Aston Villa 11 18
10. Tottenham 11 16
11. Brentford 11 16
12. Bournemouth 11 15
13. M. United 11 15
14. West Ham United 11 12
15. Leicester City 11 10
16. Everton 11 10
17. Ipswich Town 11 8
18. Crystal Palace 11 7
19. Wolves 11 6
20. Southampton 11 4
Takımlar O P
1. Barcelona 13 33
2. Real Madrid 12 27
3. Atletico Madrid 13 26
4. Villarreal 12 24
5. Osasuna 13 21
6. Athletic Bilbao 13 20
7. Real Betis 13 20
8. Real Sociedad 13 18
9. Mallorca 13 18
10. Girona 13 18
11. Celta Vigo 13 17
12. Rayo Vallecano 12 16
13. Sevilla 13 15
14. Leganes 13 14
15. Deportivo Alaves 13 13
16. Las Palmas 13 12
17. Getafe 13 10
18. Espanyol 12 10
19. Real Valladolid 13 9
20. Valencia 11 7